akon Krzyżacki lub zwany potocznie Krzyżakami to nazwa niemieckiego zakonu rycerskiego wywodzącego się z Niemiec, nazywanego Zakonem Niemieckim. Nazwa "Krzyżacy" pochodzi od stroju zakonnego - białego płaszcza z czarnym krzyżem (krzyżacy to prawdopodobnie nazwa używana tylko na ziemiach polskich i im ościennych). Początki zakonu związane są z wydarzeniami trzeciej krucjaty. W latach 1189 - 90, podczas oblężenia Akki, w którym brało udział wielu Niemców grupa krzyżowców z Lubeki i Bremy założyła szpital dla rannych i chorych współziomków.

Początki działalności Krzyżaków nie są jasne. Ostatnie badania rzucają ciekawe światło nie tylko na przebieg wydarzeń, ale także na ich genezę. Tradycyjnie historiografia przyjmowała, że zakon niemiecki powstał w latach 1189-1191 pod Akkonem, jako organizacja szpitalna w czasie trzeciej krucjaty, a w jego założeniu istotną rolę odgrywał syn cesarza Fryderyka Barbarossy - Fryderyk, książę Szwabii. Przebieg wydarzeń był jednak bardziej skomplikowany. W rzeczywistości początki bractwa były znacznie starsze; już wcześniej miało ono swe uposażenia w Europie. W 1143 roku papież wydał dokument dotyczący sporu szpitalników niemieckich z joannitami, wspominający o posiadłościach tych pierwszych w Europie. Można wiec wnosić, że wspólnota niemiecka powstała najpóźniej w I połowie XII wieku i (zapewne po roku 1130) podporządkowana była Joannitom. Nie ma w tym nic dziwnego. Kraje niemieckie - szczególnie Szwabia, Nadrenia, Frankonia - przeżywały okres bardzo szybkiego rozwoju. Ekspansja ich mieszkańców kierowała się także na wschód i północ. Z jednej strony były to próby (w efekcie skuteczne) podporządkowania sobie przez Sasów ziem zachodnich Słowian, z drugiej - coraz żywsze kontakty handlowe z Rusią i Skandynawią przez "kupców niemieckich cesarstwa odwiedzających Gotlandię".

Po kapitulacji Akki (1191) bractwo te przejęło opiekę nad chorymi w mieście pod właściwą, oficjalna już nazwa Zakonu Szpitala Najświętszej

 

Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. W tym samym roku dzięki poparciu księcia Fryderyka Szwabskiego niemieckie bractwo szpitalne uzyskało zatwierdzenie papieża Klemensa III i stało się odrębnym bractwem religijno - charytatywnym. W szybkim czasie zakon uzyskał poparcie i wzbudził zainteresowanie nie tylko papieskie, lecz przede wszystkim władców niemieckich z Henrykiem VI na czele.

Katastrofa 1187 roku i zdobycie Jerozolimy przez Saladyna najprawdopodobniej przerwały działalność szpitala, nad którym nadzór sprawowali Joannici. Niemniej potrzeba jego istnienia przetrwała. Trzecia wyprawa krzyżowa prowadzona była w znacznym stopniu siłami Niemców. Co prawda, cesarz Fryderyk Barbarossa nie doszedł do Palestyny, ale jego syn Fryderyk Szwabski brał udział w oblężeniu Akkonu i niewątpliwie reprezentował interesy mieszkańców Królestwa Niemieckiego. Tradycja mówi, że o utworzenie bractwa zabiegali kupcy Lubeki i Bremy. Być może to prawda; mieszczanie byli także zainteresowani handlem lewantyńskim. Przyszłość miała jednak pokazać, że Krzyżacy raczej skupiali w swoim gronie rycerskie środowisko górnoniemieckie. Dolne Niemcy, (których ważnymi ośrodkami były oba wspomniane miasta), mniej zainteresowane kontaktami z Syrią w mniejszym stopniu uczestniczyły w działalności Zakonu Szpitala Najświętszej Panny Marii Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Środowisko zainteresowane odbudowa szpitala, a następnie rozbudowa go w szpital rycerski było związane z dworem szwabskim.

W 1197 zmarł Henryk VI, król Akki - Jerozolimy, który planował kolejna wyprawę krzyżowa. Królem Jerozolimy został wybrany Almaryk II, król Cypru. W wyniku tych wydarzeń połączonych z walkami wewnętrznymi, krzyżowcy zaniepokojeni sytuacja postanowili powrócić do Europy. Jednak przed powrotem ich przywódcy zebrali się na wspólnej naradzie 5 marca 1198 roku, na której utworzono z niemieckiego bractwa szpitalnego zakon rycerski. Jego zadaniem miała być od tej pory walka z niewiernymi oraz opieka nad chorymi i pielgrzymami. Jednak w praktyce miał być on po prostu armia wojsk niemieckich. Mistrzem nowego zakonu niemieckiego został rycerz Henryk Walpot. 19 lutego 1199 roku papież Innocenty III zatwierdził utworzenie nowego zakonu rycerskiego, co jednocześnie zakończyło jego pierwsza fazę rozwoju. Wtedy też Krzyżacy zaczęli używać stroju zakonnego - białego płaszcza - zapożyczonego od templariuszy. Jedynie czerwony krzyż został zmieniony na czarny. W początku XIII wieku Zakon był już ukształtowany i wkroczył w okres wielkiego rozwoju.

Zakon krzyżacki składał się z czterech kategorii członków: rycerzy, księży, służebnych - na ogół niskiego pochodzenia - i tzw. półbraci. Rycerze zajmowali pozycje dominującą. Z nich rekrutowały się władze zakonu. Główny nacisk położony był na ich działalność. Z czasem rycerze zwolnieni byli nawet z wielu obowiązków w zakresie modlitw, rozmyślań, a mieli w zamian zajmować się walką zbrojną i administracją. Bracia - rycerze w pierwszym wieku istnienia zakonu, często niepiśmienni, musieli tylko odmawiać Ojcze Nasz, a nauczenie się tej modlitwy w ciągu roku było warunkiem pozostania w zakonie. Rycerze przeważali liczebnie. W każdym konwencie miało być ich przynajmniej dwunastu, natomiast

księży jedynie sześciu, przy czym zaliczano do tych ostatnich także liczną obsługę kościelną: kleryków, psalmistów, niekiedy (w czasach nieco późniejszych) także członków kapituł biskupich wcielonych do Zakonu (biskupów pruskich). Bracia służebni pełnili funkcję włodarzy, niższych dowódców, niekiedy składając tylko śluby czasowe. Do półbraci należeli bądź niektórzy zaciężni i słudzy zakonu, bądź jego dobrodzieje nadający dobra ziemskie czy beneficja.

Wiadomo, ze na obszarach niemieckich duża rolę odgrywali służebni - wolni ministeriałowie, z których na ogół rekrutowali się ci, którzy poszukiwali szczęścia poza rodzinnym domem. Z ministeriałów pochodziła znaczna część patrycjatu szybko rozwijających się w XII wieku miast walczących o uzyskanie samorządu prawnego i gospodarczego. Oni starali się zasiedlić nowe ziemie poza językową granicą Niemiec. Włączali się do wypraw do Włoch na obszary plemion zachodniosłowiańskich, brali udział w wyprawach krzyżowych, niekiedy zresztą skierowanych przeciw nadbałtyckim poganom. Nie należy sądzić, że porzucając swą rodzinną miejscowość zrywali z nią kontakty. Wręcz przeciwnie, utrzymywali nadal więzy rodzinne i gospodarcze. Wydaje się, że wysłanie członka rodu do Syrii (lub nad Bałtyk) stanowiło formę inwestycji dokonanej przez miejscowych. Niekiedy było to związane z wysiłkiem finansowym, pozostających na miejscu krewniaków, czasem jednak miało charakter bardziej instytucjonalny. Posiadanie własnych placówek na nowym terenie leżało w interesie kościoła, książąt, wielu gmin miejskich nastawionych na daleki handel.

Nie można zresztą patrzeć na te procesy jedynie pod kątem uzyskiwania wymiernych, utylitarnych korzyści. Peregrynacje po świecie stanowiły (i stanowią) potrzebę psychiczną ludzi wypływającą z chęci poznawania, z tęsknoty do nowych doznań, do przygód, do odmiany. Najbardziej powszechną formą zaspokajającą chęć podróży były pielgrzymki. Powiązania miedzy pielgrzymami a ich rodzinnym krajem, troska o właściwą organizację wędrówek, występowały na porządku dziennym jeszcze w czasach poprzedzających wyprawy krzyżowe. Powstające

samorzutnie lub z inicjatywy króla, księcia czy biskupa stowarzyszenia dbające o pielgrzymów były zaopatrywane w środki materialne zlokalizowane w rodzinnym kraju. Najczęstsze ich źródło to dobra ziemskie, dochód, z których szedł na potrzeby szpitala, zgromadzenia szpitalników, tym samym na potrzeby pielgrzymów. Tak było u templariuszy, tak było u Joannitów, tak też musiało być u Krzyżaków.

Przez następne kilkanaście lat zakon był organizacja słaba, nieodgrywająca większej roli politycznej czy militarnej. Zmieniło się to dopiero za rządów Hermana von Salza - czwartego mistrza zakonu. Dzięki swoim zdolnościom politycznym i dyplomatycznym zdołał on uzyskać dla Zakonu liczne przywileje od papieża i cesarza. Dzięki jego staraniom zwiększyły się posiadłości oraz wpływy Zakonu. W wyniku tych zabiegów papież Honoriusz III w stu trzynastu dokumentach obdarzył Zakon wszelkimi zwolnieniami i prawami jakie posiadały już dwa poprzednie zakony ( Templariuszy i Joannitów). Tak wiec Krzyżacy zostali wyłączeni spod władzy miejscowej hierarchii kościelnej i podporządkowani bezpośrednio papiestwu oraz uzyskali możliwość swobodnych rządów wewnętrznych. Sukces ten mogli oni zawdzięczać nie tylko zdolnościom Hermana von Salza ale także protekcji cesarza Fryderyka II.

Cesarz ten chciał zdobyć władzę nad cala średniowieczną Europa i zjednoczyć ja jako jedno państwo z licznymi prowincjami pod rządami jedynego i najważniejszego cesarza. Krzyżaków uczynił swymi najbliższymi współpracownikami i wykonawcami planów politycznych. W czasie głośnej krucjaty Fryderyka II (głośnej dlatego, ze odbył ją jako władca wyklęty przez papieża) tylko Krzyżacy przyłączyli się do jego wojsk. Szczególnie silne stosunki łączyły Fryderyka II z Wielkim Mistrzem Hermanem von Slaza. Był on zaufanym doradca cesarza i jego najbliższym współpracownikiem. 

Płaszcz krzyżacki przyjmowało coraz więcej ludzi. Wzrost posiadłości Zakonu, bogactwo, potęgą i wpływy uczyniły go instytucja szczególnie atrakcyjna dla rycerstwa niemieckiego. Dlatego właśnie w XIII wieku liczba rycerstwa gwałtownie wzrosła. Rosły także posiadłości Zakonu. W Królestwie Jerozolimskim posiadali liczne domy i winnice. Główna siedziba zakonu do 1271 roku była twierdza Montfort oddalona od Akki o trzy godziny drogi. W 1271 roku zajęli ją Saraceni i zniszczyli, ale potężne ruiny zamku stoją do dziś.

Warto tu zwrócić uwagę na znaczenie więzi językowej w XII-XIII wieku. I Joannici, i Templariusze nie mogli (może i nie chcieli) zaspokoić potrzeb niemieckojęzycznych przybyszów. Pierwsi reprezentowali głównie Francuzów i Włochów, drudzy - niemal wyłącznie Francuzów. Rycerstwo niemieckie potrzebowało własnych hospicjów, szpitali, własnego zakresu działania, tym bardziej, że przełom XII i XIII wieku przyniósł przyśpieszanie zmian społecznych. Stawiały one pod znakiem zapytania przyszłość drobnego rycerstwa niemieckiego. Z jednej strony rosły fortuny posiadaczy ziemskich, z drugiej poszerzały się szeregi zależnych chłopów. Oczywiście proces ten nie następował gwałtownie, ale powodował poszukiwanie dróg mogących zabezpieczyć ludzi zagrożonych deklasacją.
W odróżnieniu od Joannitów i Templariuszy, Zakon Niemiecki już w samej nazwie podkreślał zamiar przyjmowania w swoje szeregi rycerzy z jednego tylko kraju - Niemiec.
Pierwotnie do braci "linguae Theuthinicae" należeli książęta i ministeriałowie z Frankonii i Szwabii, członkowie patrycjatu miast nadreńskich, wszyscy ci, którzy

mogli zdobyć pozycję godną ich stanu lub obronić się przed spadkiem w hierarchii społecznej. Wskazuje na to skład społeczny członków zakonu niemieckiego. W ciągu XIII wieku można dokładniej zbadać pochodzenie 105 braci zakonnych (na ogólną liczbę około 340). Wśród nich 9 pochodziło z rodzin hrabiowskich (czy książęcych), 11 ze szlacheckich, 18 należało do grupy ministeriałów Rzeszy, 56 do grupy ministeriałów książęcych, wreszcie 11 braci pochodziło z rodzin mieszczańskich. Jak z tego wynika, prawie 80% wywodziło się ze społeczeństwa ministeriałów, przy czym niektórzy członkowie ich rodzin zajmowali miejsca w radach miejskich. Terytorialnie (już w skali dziejów Zakonu do początku XVI wieku) dominowali przybysze z Turyngii, skąd dowodnie pochodziło 121 rycerzy, na drugim miejscu byli zakonnicy z Frankonii (61 rycerzy), dalej z Nadrenii (53 rycerzy) i ze Szwabii (42 rycerzy). Warto dodać, ze 452 zidentyfikowane osoby pochodziły z 380 rodzin. Wiele wskazuje, ze sprowadzenie do Zakonu krewnych było zjawiskiem stałym, tak jak to miało miejsce w przypadku licznych von Plauenów, braci von Jungingenów - kolejnych wielkich mistrzów lub stryja i bratanka von Ehrlichshausenów.

Krzyżacy mieli również swoje posiadłości poza Królestwem Jerozolimskim, głownie w Malej Armenii, we Włoszech, Hiszpanii, południowej Francji, a przede wszystkim w Niemczech. Posiadłości te przynosiły duże dochody i tworzyły podstawę finansowa dla ich działalności, dostarczały także ludzi do sił zbrojnych Zakonu. Jednakże nie było to szczytem ambicji Hermana von Slaza. Chciał on, aby Zakon miał własne państwo.
Pierwsza próbę utworzenia własnego państwa Krzyżacy podjęli w południowo-wschodnim Siedmiogrodzie. Kiedy jednak Krzyżacy próbowali wyłamać się spod władzy królewskiej, Andrzej II w 1225 roku wypędził ich z Siedmiogrodu.

W 1226 roku krzyżacy otrzymali od księcia Konrada Mazowieckiego w lenno Ziemię

Chełmińską, skąd chronić mieli ziemię polskie przed napadami pogańskich Prusów. Dało to Zakonowi nowa możliwość utworzenia państwa zakonnego nad Bałtykiem. Tym razem Wielki Mistrz Herman von Slaza przygotował cala akcje nie tylko od strony militarnej, ale i prawnej. 

Zawsze życzliwy Krzyżakom Fryderyk II poparł ich plan i pozwolił na utworzenie oddzielnego państwa mającego takie same prawa jak inne kraje rzeszy. Krzyżacy utworzyli swoje państwo na ziemiach pogańskich Prusów mieszkających nad Bałtykiem. Papież Grzegorz IX zatwierdził istnienie tego państwa w 1234 roku i wziął je pod swoja ochronę.

Po zakończeniu podboju Prus w 1283 ekspansja terytorialna państwa zakonnego skierowała się na ziemie sąsiadów: Rusi, Litwy i Polski, Sambii i Żmudzi. Gdy w roku 1291 chrześcijanie ostatecznie tracą Palestynę, krzyżacy kończą podbój pogańskich Prusów. Od tego tez czasu coraz częściej miecz zakony, który miał służy obronie kościoła, kieruje się przeciw chrześcijańskiej Polsce.

W 1308 Krzyżacy opanowali Pomorze Gdańskie. Stolicę Zakonu przeniesiono z Wenecji do Malborka. Na czele państwa krzyżackiego stał Wielki Mistrz, podległy Kapitule Generalnej. Jego współpracownikami byli: wielki komtur, wielki szpitalnik, wielki szatny, wielki skarbnik i dwaj szafarze. Zakon składał się z rycerzy, duchownych i braci służebnych. Państwo krzyżackie dzieliło się na komturie.

Początek konfliktowi polsko-krzyżackiemu dało podstępne zajęcie przez Krzyżaków w 1308-1309 Gdańska i Pomorza Gdańskiego. Władysław I Łokietek usiłował odzyskać utracone terytoria na drodze sądowej (przed sądem papieskim, 1320). Mimo korzystnego dla Polski wyroku Krzyżacy nie zwrócili Pomorza. Przygotowując się do wojny, Łokietek zawarł sojusz z księciem litewskim Giedyminem. Krzyżacy sprzymierzyli się z królem czeskim Wacławem II.

Walki wybuchły w 1326, gdy Krzyżacy złupili Kujawy i zawarli przymierze przeciwko Polsce z księciem płockim Wacławem. 1327 Władysław Łokietek poprowadził wyprawę odwetową i zmusił Wacława do uznania zwierzchnictwa polskiego. Posiłkowany przez Giedymina i króla węgierskiego Karola Roberta, Łokietek spustoszył 1328 ziemie krzyżackie aż po rzekę Osę. Także Krzyżacy jeszcze dwukrotnie najeżdżali ziemie polskie, zajmując bądź paląc liczne miasta na ziemi kujawskiej, w 1329 zajmując ziemię dobrzyńską. Wspólne wystąpienie Giedymina i Łokietka w 1330 doprowadziło do zawarcia pokoju i częściowego zwrotu zagrabionych ziem polskich. Pokój okazał się nietrwały i już w roku następnym walki wybuchły na nowo. Mimo zwycięstwa pod Płowcami w 1331, wojna dowiodła słabości militarnej strony polskiej.

W rok później Krzyżacy zajęli Kujawy i utrzymali je do 1343, kiedy zostały zwrócone wraz z ziemią dobrzyńską Kazimierzowi III Wielkiemu na mocy postanowień pokoju kaliskiego.

Agresywna polityka Krzyżaków wobec Litwy i Polski doprowadziła w 1385 do podpisania w Krewie unii polsko-litewskiej. Wojna polsko-krzyżacka rozpoczęła się

z nową siłą za panowania Władysława II Jagiełły. Stroną wypowiadającą wojnę i dokonującą najazdu na ziemie polskie był Zakon Krzyżacki, który zajął ziemię dobrzyńską. Walki rozpoczęły się w 1409, w roku następnym doszło do rozstrzygającej bitwy pod Grunwaldem, zakończonej zwycięstwem polsko-litewskim. Drugie wielkie zwycięstwo w tej wojnie odnieśli Polacy pod Koronowem. W wyniku "wielkiej wojny 1409-1411" Polska odzyskała na mocy pokoju toruńskiego w 1411 ziemię dobrzyńską, a Litwa Żmudź, do której praw Krzyżacy zrzekli się w Melnie w 1422.

Kolejne wojny prowadzone przez Władysława II Jagiełłę (1414 tzw. głodowa, 1422 tzw. golubska) przyniosły Polsce niewielkie korzyści terytorialne.

W wyniku tajnego porozumienia pomiędzy wielkim księciem litewskim, bratem Jagiełły Świdrygiełłą, a Krzyżakami w 1431 doszło do najazdu krzyżackiego na ziemie polskie oraz do zajęcia przez nich Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. W wojnie tej króla polskiego wspomagali czescy husyci.

Walki zakończyły się zawarciem w 1433 dwunastoletniego rozejmu w Łęczycy. Wojna na terenach litewskich trwała do 1435, kiedy Krzyżacy zostali pobici przez wojska polsko-litewskie pod Wiłkomierzem. Kończący wojnę pokój w Brześciu Kujawskim zawarty w 1435 roku nie spowodował żadnych zmian terytorialnych.

Działająca w Prusach opozycja antykrzyżacka (Związek Pruski), coraz wyraźniejsze ekonomiczne ciążenie Prus ku Polsce doprowadziły do wybuchu wojny trzynastoletniej (1454-1466).

Wojna ta była, kolejnym etapem zmagań polsko-krzyżackich prowadzonym za panowania Kazimierza IV Jagiellończyka, który przyniósł całkowite złamanie potęgi Zakonu. Bezpośrednią przyczyną wybuchu konfliktu stała się skierowana do

Kazimierza IV Jagiellończyka prośba Związku Pruskiego o wzięcie w opiekę ziem pruskich. Król wypowiedział wojnę Zakonowi Krzyżackiemu i w kilkanaście dni później, 6 marca 1454, ogłosił akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego.

Powstanie zorganizowane przez członków Związku Pruskiego doprowadziło w ciągu miesiąca do usunięcia załóg krzyżackich z większości miast pruskich. Pod panowaniem Krzyżaków pozostały jedynie: Malbork, Sztum i Chojnice.

Wyprawa wojenna Kazimierza IV Jagiellończyka do Prus na czele pospolitego ruszenia rozpoczęła się od klęski pod Chojnicami 18 września 1454.

W 1457 roku, po wypłaceniu przez Polaków zaległego, nie zapłaconego przez Zakon żołdu, wojska zaciężne poddały twierdzę Malbork. Po objęciu dowództwa nad siłami królewskimi przez Piotra Dunina i pokonaniu Krzyżaków w bitwie pod Żarnowcem w 1462 roku strona polska zdobyła zdecydowaną przewagę.
Gdańsk i Elbląg we własnym zakresie i własnym kosztem zorganizowały flotę kaperską, która skutecznie blokowała dostawy materiałów wojennych dla Zakonu drogą morską. Strona krzyżacka poprosiła o pokój, który został podpisany w 1466 w Toruniu. W wyniku wojny Polska odzyskała Pomorze Gdańskie oraz ziemie: chełmińską, michałowską i warmińską. Traktaty pokojowe z 1411 i 1466 załamały potęgę polityczną i gospodarczą Zakonu oraz ograniczyły terytoria państwa krzyżackiego. W 1467 Krzyżacy zmuszeni zostali przenieść swą stolicę do Królewca.

Ostatnią fazą konfliktu polsko-krzyżackiego była wojna, która rozegrała się 1519-1521 za panowania Zygmunta I Starego. Wielki mistrz Zakonu Albrecht Hohenzollern odmówił złożenia hołdu Polsce licząc na poparcie cesarza, książąt niemieckich, wielkiego księcia moskiewskiego i papieża.

Zygmunt I Stary wysłał przeciwko Krzyżakom hetmana H. Firleja na czele wojsk zaciężnych, które podeszły pod Królewiec. 1521 zawarto rozejm. 1525 podpisano traktat pokojowy, nastąpiła likwidacja Zakonu, a Albrecht Hohenzollern złożył w Krakowie hołd lenny Zygmuntowi I Staremu.

Równolegle postępuje upadek ducha i wiary w zakonie, którego tragicznym finałem było odstępstwo od prawdziwej wiary katolickiej i przyjęcie w 1525 roku przez Wielkiego Mistrza Albrechta Hohenzollerna herezji Lutra. Zakonnicy zdradzili swoje powołanie i porzucili habity. Uznali tez nad sobą zwierzchność królów Polski.

W miejsce rozwiązanego państwa zakonnego powstało świeckie księstwo, Prusy Książęce, zhołdowane polskiemu królowi Zygmuntowi I Staremu. Kolejni władcy Prus Książęcych utrzymywali zależność lenną od Polski do 1657, do traktatów welawsko-bydgoskich. W uszczuplonych formach Zakon przetrwał w Austrii i Niemczech, przekształcony w 1929 w zakon duchowny.